آنمی، بیماری شایع خونی
به گزارش وبلاگ مقاله های تخصصی، کم خونی یا آنمی (Anemia) به معنی کاهش تعداد و یا مقدار گلبول های قرمز خون است و از آنجا که اصلی ترین نقش فیزیولوژیک گلبول های قرمز تبادل اکسیژن بین ریه ها و سایر اندام های بدن به وسیله پروتئینی به نام هموگلوبین است، در عارضه کم خونی به دلیل کمبود هموگلوبین خون، در تبادل اکسیژن و دی اکسید کربن بین خون و سلول ها اختلال
آنمی، بیماری شایع خونی
کم خونی یا آنمی (Anemia) به معنی کاهش تعداد و یا اندازه گلبول های قرمز خون است و از آنجا که اصلی ترین نقش فیزیولوژیک گلبول های قرمز تبادل اکسیژن بین ریه ها و سایر اندام های بدن از طریق پروتئینی به نام هموگلوبین است، در عارضه کم خونی به دلیل کمبود هموگلوبین خون، در تبادل اکسیژن و دی اکسید کربن بین خون و سلول ها اختلال ایجاد می شود و در نتیجه فرد مبتلا بر اساس شدت کم خونی، دچار علایم متعددی می شود.
کم خونی برای پیشرفت در بدن به گذر زمان احتیاج دارد. در آغاز ممکن است هیچ علایمی بروز نکند و یا علایم بیماری بسیار خفیف باشد، اما با پیشرفت بیماری می توان شاهد علایم زیر بود:
خستگی های زودرس توأم با ضعف و ناتوانی جسمی و فکری، احساس دلمردگی و افسردگی، پرخاشگری، سرگیجه، سردرد، بی اشتهایی و بی میلی به غذا که در بچه ها و نوجوانان با کاهش رشد و کاهش تمرکز و یادگیری و کاهش حافظه همراه است، التهاب زبان، ریزش مو، افزایش ضربان قلب توأم با افزایش ریتم تنفس، کم آوردن نفس در سربالایی و بالا رفتن از پله ها، سیاهی رفتن چشم، حالت تهوع، رنگ پریدگی دایمی زبان و مخاط های داخل پلک چشم ها و لب ها، خواب رفتن یا سوزن سوزن شدن پا، ورم قوزک پا، تنگ شدن مری، ابتلای مکرر به سرماخوردگی و یا عدم مقاومت در برابر بیماری های عفونی، کم رنگ شدن خطوط کف دست، تمایل شدید به خوردن مواد غیرمعمول مثل خاک، گچ و... .
افزایش برون ده قلبی در آنمی تا حدود بسیاری علایم آن را خنثی می سازد، زیرا سرعت جریان خون ممکن است به اندازه کافی افزایش یابد، به طوری که تقریبا مقادیر طبیعی اکسیژن به بافت ها رسانده شود، اما هنگامی که شخص مبتلا به آنمی آغاز به انجام فعالیت عضلانی کند، قلب قادر به پمپ خون بیشتر نخواهد بود. در نتیجه هنگام فعالیت عضلانی که احتیاج بافت ها به اکسیژن را فوق العاده افزایش میدهد، هیپوکسی فوق العاده شدید بافتی به وجود آمده و غالبا نارسایی قلبی حاد در پی آن پیش می آید.
از آنجا که در بین انواع آنمی، کم خونی ناشی از فقر آهن شایع ترین نوع کم خونی و از جمله هزینه ساز ترین و آسیب زا ترین مشکل تغذیه ای و بهداشتی تلقی می شود و در رسانه ها و مجلات هم غالبا به این نوع کم خونی پرداخته می شود، اطلاعات کمتری نسبت به سایر انواع کم خونی وجود دارد، اما باید بدانید که کم خونی ناشی از فقر آهن که جزء کم خون های تغذیه ای است، تنها یکی از ده ها نوع کم خونی است و در حقیقت کم خونی دارای انواع و علل متفاوتی است. با مطالعه این مقاله، شما علاوه بر آنمی فقر آهن با سایر انواع کم خونی و راه های پیشگیری، درمان و کنترل عوارض آنها هم بیشتر آشنا می شوید.
عوامل ایجاد نماینده آنمی:
الف- آنمی ناشی از فراوری گلبول های قرمز
کاهش فراوری گلبول های قرمز به دلایل مختلف ارثی، محیطی، عفونی و خود ایمنی و تغذیه ای رخ می دهد که بسته به دلیل ایجاد و طول مدت بیماری، نحوه معالجه و درمان هم متفاوتی خواهد بود.به طور کلی چنانچه در خانواده ای سابقه بیماری خونی وجود داشته باشد، احتمال ابتلا به بیماری های خونی ارثی در افراد دیگر هم افزایش می یابد. تالاسمی، یکی از انواع کم خونی ارثی است و زمانی بروز می نماید که بدن ژن های ویژه ای را از دست می دهد و یا ژن های غیر طبیعی مختلف از والدین به کودک به ارث می رسد که بر نحوه فراوری هموگلوبین تاثیر منفی می گذارند.
از بیماری هایی که منجر به کاهش فراوری گلبول های قرمز می شوند، می توان به کم کاری تیروئید، برخی عفونت های ویروسی نظیر ایدز، هپاتیت های ویروسی و نارسایی کلیوی به ویژه در بیمارانی که دیالیز می شوند اشاره نمود، زیرا کلیه های این بیماران قادر به ترشح هورمون کافی برای فراوری گلبول های خونی نیست و در هنگام دیالیز هم آهن از دست می دهند.
کم خونی آپلاستیک هم نوع نادری از کم خونی است که بدن به اندازه کافی گلبول قرمز فراوری نمی نماید. این حالت در روش های درمانی سرطان ها (پرتو درمانی و شیمی درمانی)، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی (مانند مواد مورد استفاده در برخی حشره کش ها، رنگ و پاک نماینده ها و شوینده های خانگی)، برخی داروها (مانند داروهای مخصوص درمان روماتیسم مفصلی)، بیماری های خود ایمنی (مانند لوپوس) و عفونت های ویروسی که بر تراکم استخوانی تاثیر می گذارند دیده می شود. در حقیقت مغز استخوان محل ساخته شدن گلبول های قرمز است، در نتیجه درگیری مغز استخوان از طریق بیماری های بدخیم هم باعث کم خونی می شود.
سوء تغذیه و کمبود برخی ویتامین ها و مواد معدنی (مثلا کمبود آهن، ویتامین B12 و اسید فولیک) هم باعث کاهش فراوری گلبول قرمز می شوند. در ادامه مقاله، به کم خونی های تغذیه ای به نام تفصیل اشاره خواهد شد.
ب- آنمی ناشی از همولیز گلبول ها
معمولاً عمر طبیعی گلبول های قرمز خون صد و بیست و روز می باشد و چنانچه از طول عمر آنها کاسته شود و این زمان به کمتر از چهل روز برسد، اختلالات همولیتیکی ایجاد می شود که از نشانه های شاخص پاراکلینیکی چنین رخدادی، افزایش فراوری گلبول های قرمز (رتیکولوسیتوز) و افزایش سرعت تخریب آنها است که با هیپربیلی روبینمی غیرمستقیم قابل اثبات می باشد؛ زیرا تمام افرادی که هیپربیلی روبینمی غیر مستقیم توأم با رتیکولوسیتوز دارند، دچار اختلال همولیتیک هستند.کم خونی گلبول های داسی شکل، یکی از اختلالات همولیتیکی ارثی است. در این بیماری به جای فراوری گلبول های قرمز خونی طبیعی که به راحتی درون رگ های خونی حرکت مینمایند، گلبول های داسی شکلی با لبه های خمیده تشکیل می شود که حرکت سختی دارند. این گلبول ها نمی توانند در رگ های خونی ظریف به آسانی حرکت نمایند و در نتیجه راستا رسیدن خون به اعضای بدن را مسدود می نمایند. بدن گلبول های قرمز داسی شکل را نابود می نماید، اما نمی تواند با سرعت کافی، انواع طبیعی و سالم جدیدی را فراوری کند و این امر موجب بروز کم خونی می شود.
به علاوه تخریب گلبول های قرمز، در بیماری های ارثی دیگر چون اختلالات متابولیسم کلسترول، بیماری شدید کبدی و در بیماری فاویسم (کمبود آنزیم G6PD) دیده می شود.
برخی عفونت ها مثل مالاریا و سمومی مثل سم عقرب، سم مار، نیتروفورانتوئین، فنازوپیریدین، نفتالین و آب اکسیژنه هم در تخریب گلبول های قرمز نقش دارند. برخی بیماری های عروقی که تحت اسم واسکولیت از آنها یاد می شود و هم بزرگی طحال، از علل دیگر تخریب گلبول های قرمز می باشند. مدت و نحوه درمان و توصیه های لازم به بیماران و اطرافیان، بسته به دلیل و منشأ کم خونی، متغیر است.
کمبود و عدم تأمین احتیاج به ویتامین های E , B12 و فولیک اسید هم از دلایل دیگر بروز اختلالات همولیتیکی است.
ج- آنمی یا کم خونی ناشی از خونریزی حاد یا مزمن و مداوم
از علل مهم افزایش تخریب و یا از دست دادن گلبول های قرمز، می توان به خونریزی به دلایل مختلف از جمله حادثه و تصادف، خونریزی های گوارشی، خونریزی های ماهیانه در زنان و... اشاره نمود.تشخیص کم خونی:
به طور کلی کم خونی با انجام آزمایش کامل خون (CBC) تشخیص داده می شود که چنانچه اندازه هموگلوبین خون و یا هماتوکریت از مقادیر طبیعی پایین تر باشد، تشخیص اولیه کم خونی داده می شود. قابل ذکر است که اندازه طبیعی هموگلوبین و هماتوکریت، بر اساس سن و جنس بیمار و فرق دارد. پس از تشخیص وجود کم خونی، انجام آزمایشات تکمیلی جهت پی بردن به دلیل کم خونی براساس نتایج آزمایشات اولیه ضروری است، زیرا انتخاب نوع درمان کم خونی بستگی به دلیل بروز آن دارد. برای مثال، نحوه درمان کم خونی گلبول های داسی شکل با نحوه درمان کم خونی ناشی از رژیم غذایی فاقد آهن یا فولیک اسید فرق دارد، از این رو برای کشف برترین روش معالجه باید به متخصص مربوطه مراجعه کرد.
مهم ترین و موثرترین اقدامات پیشگیرانه را می توان در خصوص کم خونی های تغذیه ای که مهم ترین آنها کم خونی فقر آهن است، انجام داد. ضروری است تاکید شود زمانی که کمبود خفیف تا میانه آهن حتی بدون کم خونی آشکارا از دوران جنینی آغاز می شود و در دو سال اول زندگی کودک هم تداوم پیدا می نماید، به رشد و تکامل مغزی کودک صدمات غیر قابل جبرانی وارد خواهد آمد که آثار و تبعات آن به اشکال مختلف نه تنها در اوایل کودکی به صورت تأخیر در تکامل و هماهنگ شدن حرکات نمود پیدا خواهد نمود، بلکه آثار سوء آن در افت کیفیت زندگی در دوره های بعدی زندگی هم باقی می ماند.
در شیرخواران در صورت سلامت مادران، مقدار آهن موجود در شیر مادر برای 6-4 ماه اول زندگی کافی است، ولی در خصوص نوزادانی که با وزن کم متولد می شوند، ذخایر آهن کم است و باید از 3 ماهگی به آنها آهن اضافی به صورت قطره خوراکی خورانده شود.
چنانچه مادری نسبت به اشتهای کودک خود نگران است، ابتدا به او توصیه می شود نسبت به دادن قطره آهن در دوز توصیه شده بسیار دقت کند، زیرا کودکی که تا 2 سالگی قطره آهن دریافت نکند، امکان ندارد از عوارض ذکر شده در امان باشد. گاه استفاده دوره ای از مکمل آهن به همراه سایر ویتامین ها برای بچه ها زیر 5 سال که رژیم غذایی خوبی نداشته و رشد مورد انتظار را ندارند، باید ادامه یابد.
مجددا در زمان بلوغ به دلیل افزایش سرعت رشد، احتیاج به آهن افزایش می یابد. این موضوع خصوصا در خصوص دختران با آغاز عادات ماهیانه اهمیت بیشتری پیدا می نماید و بیشتر دختران باید به صورت منظم و دوره ای از مکمل آهن استفاده نمایند و منابع غذایی که ذکر خواهد شد را حتماً در رژیم غذایی خود بگنجانند تا از بروز کم خونی جلوگیری شود، اما زمانی که کم خونی ایجاد می شود، دیگر برترین و غنی ترین رژیم غذایی هم قادر به اصلاح این شرایط نیست و مصرف مکمل آهن برای دوره های معین ضروری است.
در زنان باردار هم به دلیل افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافت ها، احتیاج به آهن افزایش می یابد و این احتیاج افزایش یافته در دوران شیردهی هم ادامه خواهد داشت. توصیه کلی آن است که تمام زنان باردار از 4 ماهگی مکمل آهن مصرف نمایند، اما چنانچه کم خونی از قبل از بارداری وجود داشته باشد، نباید مصرف مکمل تا 4 ماهگی به تعویق بیفتد، ضمن اینکه این افراد ممکن است به دوز بیشتری از آهن نسبت به شرایط معمول از 4 ماهگی احتیاج داشته باشند که از طریق پزشک معین می شود.
علل دیگر آنمی در سایر دوران های زندگی
* جذب ناکافی آهن در اثر اسهال، کاهش ترشح اسید معده و مسائل گوارشی
* تداخلات دارویی و داروهایی مثل کلستیرامین، سایمتیدین، پانکراتین، رانیتیدین و تتراسایکلین
* استفاده از برخی رژیم های گیاهخواری
* خونریزی در اثر جراحات یا ناشی از هموروئید (بواسیر)
* بیماری های بدخیم و انگل ها
* از دست دادن خون در مردان بزرگسال در اثر بیماری (انجام آزمایش مدفوع جهت معین خون مخفی (occult blood) برای آقایان بزرگسال توصیه می شود).
توصیه های کلی برای تمام افراد در تمام سنین به ویژه افراد در معرض خطر و مبتلا به فقر آهن:
* عدم حذف پروتئین های حیوانی مانند گوشت گاو، ماهی و پرندگان در رژیم غذایی، زیرا آهن موجود در این منابع (آهن هم) بیشتر جذب می شود، در حالی که جذب آهن پروتئین های گیاهی مانند سبزی ها و میوه ها (آهن غیر هم) کمتر است.
* مصرف توام منابع ویتامین C (پرتقال، گریپ فروت، گوجه فرنگی، کلم، توت فرنگی، فلفل سبز، لیموترش، کیوی، آلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، سیب و آناناس) با منابع گیاهی آهن جهت افزایش جذب آهن غیر هم در سبزی ها، و میوه ها و حبوبات.
* گنجاندن هویج، سیب زمینی، چغندر، کدو تنبل، گوجه فرنگی، کلم پیچ و شلغم در رژیم غذایی، زیرا اسید مالیک و اسید تارتاریک موجود در این مواد غذایی هم سبب افزایش جذب آهن می شود.
* افزایش مصرف سبزی های دارای برگ سبز تیره مانند جعفری و اسفناج.
* عدم مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد از غذا، زیرا می تواند جذب آهن (به خصوص آهن غیر هم) را، صفر تا پنج درصد کاهش می دهد.
* مصرف منابع غنی از آهن، یکساعت قبل یا دو ساعت بعد از مصرف قهوه، تخم مرغ، شیر و لبنیات، خصوصا در خصوص افرادی که به طور مرتب از منابع پروتئین حیوانی استفاده نمی نمایند.
* گنجاندن عسل، پسته، فندق، عدس، نخود سبز، زردآلو، گردو، خرما، شلغم، کلم و خوراک جو در رژیم غذایی هفتگی، خصوصا در افراد گیاهخوار.
* استفاده از نان هایی که از خمیر ورآمده تهیه شده اند.
* اسفتاده از خشکبار مثل توت خشک، برگه آلو، انجیر خشک و کشمش.
* استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده.
* شستشو و ضد عفونی کردن سبزی ها.
در ادامه این مقاله، با کم خونی مگالوبلاستیک یا کم خونی ناشی از فقر ویتامین و بعلاوه راه های موثر در کنترل عوارض ناشی از سایر کم خونی که به آنها اشاره شد، پرداخته می شود.
منبع:نشریه دنیای تغذیه، شماره 91.
/ج
منبع: راسخون